Το ιστορικό της ανακάλυψης του Αρτεμισίου

Στρατιωτική αποστολή στην Εύβοια

Κατά τη διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας των Ελλήνων (1821-1829), ένα γαλλικό εκστρατευτικό σώμα ενίσχυσε την επαναστατημένη Ελλάδα έναντι της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η στρατιωτική αυτή παρέμβαση, γνωστή στην Ιστορία με το όνομα «Εκστρατεία του Μοριά», είχε εξίσου και επιστημονικούς σκοπούς. Απέστειλε λοιπόν γύρω στους είκοσι επιστήμονες –κυρίως αρχιτέκτονες και γεωγράφους– οι εργασίες των οποίων συνέβαλαν ιδιαιτέρα στην ανάπτυξη της χαρτογραφίας και της ελληνικής αρχαιολογίας. Η πρώτη χαρτογράφηση της Εύβοιας έγινε εκείνη την περίοδο. Στον πρώτο αυτόν χάρτη, στην Αμάρυνθο που τότε ονομαζόταν Κάτω Βάθεια, σημειώνονται ένα εκκλησάκι και αρχαίες πέτρες.

Μία όχι τόσο καλή επιλογή

Μία ομάδα αμερικανών ερευνητών διεξήγαγε τις πρώτες ανασκαφές στα ανατολικά της Ερέτριας, εργασίες οι οποίες απέτυχαν όμως να εντοπίσουν το ιερό της Αμαρυσίας Αρτέμιδος. Οι αρχαιολόγοι τότε θεωρούσαν ότι το ιερό πρέπει να βρισκόταν θαμμένο μόλις κάποιες εκατοντάδες μέτρα από την κοινότητα της Ερέτριας, όπως υποδείκνυε ο Στράβωνας, ένας γεωγράφος του 1ου π.Χ.-1ου μ.Χ. αιώνα.

Η έρευνα ενός νεαρού Ελβετού μελετητή της επιγραφικής

Ο Ντενί Κνέπφλερ (Denis Knoepfler), νεαρός τότε αρχαιολόγος και επιγραφολόγος από το Νεσατέλ (Νeuchâtel), διατρέχει την ύπαιθρο αναζητώντας ενδείξεις για τον εντοπισμό του ιερού της Άρτεμης, θαμμένο πιθανώς κοντά στο λόφο Παλαιοεκκλησιές, κοντά στη σημερινή Αμάρυνθο. Τότε πραγματοποιεί μία πρώτη εξονυχιστική έρευνα και συντάσσει μία αναλυτική αναφορά για τις ανακαλύψεις του. Θα περάσουν σχεδόν πενήντα χρόνια ώσπου ερευνητές της Ελβετικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Ελλάδα και της Ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στην Εύβοια να τον δικαιώσουν. Πού όμως να ήξερε ότι τη στιγμή που το 1971 τραβούσε την παρακάτω φωτογραφία στους πρόποδες του λόφου, πατούσε στην ακριβή τοποθεσία του ναού της Αρτέμιδος…

Τα πρώτα στοιχεία

Η Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία ανακαλύπτει κοντά στο λόφο Παλαιοεκκλησιές, στη θέση Αγία Κυριακή, ένα λάκκο όπου είχαν απορριφθεί εκατοντάδες πήλινα αγαλματίδια και αγγεία, όλα αντικείμενα λατρευτικών προσφορών. Θα μπορούσε όμως να είναι το ιερό της Άρτεμης; Τείνουμε πλέον να πιστεύουμε ότι τα αντικείμενα αυτά θάφτηκαν εκεί στις μέρες μας –και όχι στην Αρχαιότητα – και συγκεκριμένα ότι αυτά θα ήρθαν στο φως κατά εκσκαφή για τη θεμελίωση ενός σύγχρονου κτιρίου. Οι ιδιοκτήτες πιεσμένοι από το βάρος της αποκάλυψης των αρχαιοτήτων θα τις έθαψαν όσο το δυνατόν μακρύτερα από το σημείο της οικοδομής, ώστε να μην τραβήξουν την προσοχή των αρχαιολόγων…

Ένα λάθος στην αντιγραφή!

Το 1988, ο καθηγητής πια Ντενίς Κνέπφλερ (Denis Knoepfler) κάνει έναν πρώτο απολογισμό των γνώσεων σχετικά με το ιερό της Αμαρυσίας Αρτέμιδος. Σύμφωνα με όλα τα διαθέσιμα ως τότε στοιχεία, φτάνει στο συμπέρασμα ότι η απόσταση του ιερού από την Ερέτρια που είχε σημειώσει ο Στράβωνας ήταν λανθασμένη. Σύμφωνα με τον καθηγητή η απαρχή αυτού του μακροχρόνιου αινίγματος βρίσκεται σε ένα λάθος της αντιγραφής του αρχαίου κειμένου. Συγκεκριμένα όταν κατά το Μεσαίωνα βυζαντινοί μοναχοί αντέγραφαν το κείμενο του Στράβωνα, οι γραμμένοι με ψηφία αριθμοί σημειώθηκαν τότε με γράμματα.

Ωστόσο, σε αυτό το σύστημα, ο αριθμός 7 (ἑπτά) μεταγράφεται στο γράμμα ‘ζ’, πολύ κοντινό του ‘ξ’ το οποίο δηλώνει τον αριθμό 60 (ἑξήκοντα). Ένας βυζαντινός αντιγραφέας θα μπορούσε με ευκολία να αλλάξει κατά λάθος ένα ‘ζ’ με ένα ‘ξ’… Σήμερα πλέον πιστεύουμε ότι το πρωτότυπο κείμενο της Γεωγραφίας του Στράβωνα ανέφερε μία απόσταση εξήντα σταδίων –και όχι επτά– μεταξύ Ερέτριας και Αμαρύνθου. Αυτά τα εξήντα στάδια ισούνται με 10,8 χιλιόμετρα, η ακριβής απόσταση ανάμεσα στην ανατολική είσοδο της Ερέτριας και του υψώματος Παλαιοεκκλησιές, τοποθεσία σε άμεση γειτνίαση με την Αμάρυνθο.

Και ο κλοιός σφίγγει

Μία ομάδα αρχαιολόγων της Ελβετικής Σχολής πραγματοποιεί γεωφυσική έρευνα στην περιοχή του λόφου Παλαιοεκκλησίες, κοντά στην Αμάρυνθο. Πρόκειται για μία τεχνική την οποία οι αρχαιολόγοι συχνά χρησιμοποιούν για να εντοπίσουν τυχόν θαμμένα αρχαιολογικά κατάλοιπα μη ορατά στην επιφάνεια του εδάφους. Στα αποτελέσματα αυτής της υπεδάφιας αποτύπωσης εμφανίζονται πολλές τοιχοποιΐες, γεγονός που καταδεικνύει τον αρχαιολογικό πλούτο της Αμαρύνθου.

Μία αρχαιολογική θέση με κατοίκηση από την Προϊστορία

Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες στα βόρεια του λόφου Παλαιοεκκλησιές φέρνουν στο φως αρχαιολογικά κατάλοιπα. Δεν αποκαλύπτεται όμως το ιερό, αλλά ένας προϊστορικός οικισμός.

Με το πέρας της ανασκαφής, ένα μεγάλο κομμάτι μαρμάρου στα μπάζα μίας γειτονικής οικοδομής τραβάει την προσοχή των αρχαιολόγων. Το εύρημα αυτό ανήκει σε μία μνημειώδη κατασκευή, η οποία αναμφίβολα αγγίχτηκε από τις εργασίες για την ανοικοδόμηση του σπιτιού. Και είναι αυτό ακριβώς το σημείο όπου πρέπει να γίνει ανασκαφή!

Επιτέλους κάτι χειροπιαστό!

Το καλοκαίρι του 2007, οι αρχαιολόγοι της Ελβετικής Σχολής διεξάγουν νέες διερευνητικές ανασκαφικές τομές, αυτή τη φορά στους πρόποδες του λόφου Παλαιοεκκλησιές. Μετά από δύο εβδομάδες ανασκαφής, φτάνουν την ανασκαφική τους τομή στα δύο μέτρα βάθος και ακόμη τίποτα… Την τελευταία όμως ήμερα της ανασκαφικής αυτής περιόδου, καθαρίζοντας τις πλαϊνές επιφάνειες («παρειές») του σκάμματος, της τομής, εμφανίζεται η επιφάνεια ενός τεράστιου όγκου. Για λίγα μόνο εκατοστά, οι αρχαιολόγοι παραλίγο να περάσουν ξυστά και να μην εντοπίσουν τα μνημειώδη κατάλοιπα μιας στοάς μήκους 70 μέτρων, η οποία συνορεύει με το ιερό.

Οι αποδείξεις πληθαίνουν

Για τέσσερα χρόνια –από το 2012 ως το 2016– μία ομάδα Ελλήνων και Ελβετών επιστημόνων ανασκάπτει στους πρόποδες του λόφου Παλαιοεκκλησιές και αποκαλύπτει μία μεγάλων διαστάσεων στοά του 4ου αιώνα π.Χ. Αυτού του είδους τα οικοδομήματα, ήταν ιδιαίτερα συνηθισμένα στα μεγάλα ιερά του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Προορίζονταν για να προσφέρουν στέγη από τις καιρικές συνθήκες και τον ήλιο κατά τη διάρκεια των συγκεντρώσεων. Στα βαθύτερα στρώματα οι αρχαιολόγοι έφεραν στο φως ένα μεγάλο παλαιότερο οικοδόμημα της αρχαϊκής εποχής, του 7ου αιώνα π.Χ.

Η θεά έρχεται στο φως

Από το 2007 οι ετήσιες ανασκαφικές έρευνες οδήγησαν στην αποκάλυψη μίας μεγάλης στοάς και διάφορων άλλων κτισμάτων. Aν και η σημασία της αρχαιολογικής θέσης είχε ήδη φανεί, έλειπε ακόμη η απόδειξη που να επιβεβαιώνει ότι πρόκειται για το πολυπόθητο ιερό της Άρτεμης. Η επιβεβαίωση ήρθε όταν πια το 2017 εντοπίστηκαν κεραμίδια στέγης με γραμμένο το όνομα της θεάς καθώς και βάσεις με αναθηματικές επιγραφές για τα αγάλματα της Απολλώνιας Τριάδας, δηλαδή Άρτεμης, Απόλλωνας και Λητώ. Αυτά ήταν τα ευρήματα τα οποία αναίρεσαν τότε κάθε αμφιβολία για την ταυτοποίηση της θέσης: Βρισκόμαστε στο Αρτεμίσιο της Αμαρύνθου.

Η καρδιά του ιερού

Το Αρτεμίσιο βρίσκεται σίγουρα εδώ, αλλά πού ακριβώς είναι θαμμένος ο ναός της θεάς; Μήπως πρόκειται για ένα μεγάλο κτίριο δυτικά του σκάμματος, μερικώς θαμμένο κάτω από ένα σημερινό σπίτι; Κατά την ανασκαφή του 2020 η υπόθεση αυτή επιβεβαιώνεται: Σκάβοντας στο εσωτερικό αυτού του κτιρίου αποκαλύπτεται ένας πλουσιότατος σε ευρήματα «αποθέτης», μία συγκέντρωση δηλαδή λατρευτικών προσφορών προς τιμή της θεότητας. Στο πλούσιο αυτό αρχαιολογικό στρώμα βρέθηκαν μελανόμορφα αγγεία (με μαύρες μορφές), χάλκινα δοχεία, πήλινα αγαλματίδια (ειδώλια), σφραγίδες και κοσμήματα από διάφορα πολύτιμα υλικά.

Τελικά… μια σειρά διαδοχικών ναών

Και αυτή τη χρονιά τα αποτελέσματα της ανασκαφής, στην καρδιά του ιερού, υπήρξαν θεαματικά! Οι αρχαιολόγοι, εξετάζοντας τα πυκνά ευρήματα και «διαβάζοντας» την πολυπλοκότητα των αρχαιολογικών στρωμάτων βεβαίωσαν την ύπαρξη τριών λατρευτικών οικοδομημάτων, το ένα πάνω στο άλλο. Πιο ψηλά, βρισκόταν ο ναός του 6ου αιώνα π.Χ. και κάτω από αυτόν ο αποθέτης προσφορών. Λίγο βαθύτερα, ένας παλαιότερος ναός, χτισμένος τον 7ο αιώνα π.Χ., και ακριβώς από κάτω, κατάλοιπα ενός ακόμη κτιρίου, πιθανόν του 8ου αιώνα π.Χ. Φαίνεται λοιπόν ότι σε διάστημα περίπου τριακοσίων ετών, στο ίδιο σημείο ανεγέρθηκαν τρεις διαδοχικοί ναοί.

Ιδιαίτερης σημασίας εύρημα θεωρείται ένας ογκώδης βωμός, ύψους σχεδόν ενός μέτρου, με το ασυνήθιστο σχήμα πετάλου. Στο επάνω μέρος του θα άναβε φωτιά για τις θυσίες, όπως μαρτυρείται από στρώματα στάχτης και καμένο πηλό. Τριγύρω από το βωμό βρέθηκαν ίχνη όσων θα είχαν καεί στην τελετουργική πυρά: κάρβουνα, οστά ζώων και κομμάτια λιωμένου χαλκού.

Επίσης, από τον αποθέτη προσφορών, που οι αρχαιολόγοι είχαν αποκαλύψει το 2020, προστέθηκαν περίπου ακόμη 300 αντικείμενα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν αγαλματίδια, κοσμήματα, σφραγίδες, αλλά και ένα κράνος και μία ασπίδα. Οι προσφορές αυτές των πιστών καθώς και τα κατάλοιπα γύρω από το βωμό, μας φέρνουν πιο κοντά στις τελετουργίες που λάμβαναν χώρα στο ιερό.

Οι θεαματικές αποκαλύψεις συνεχίζονται

Το έτος 2022 ολοκληρώνεται η ανασκαφή του αποθέτη προσφορών του ναού του 6ου αιώνα π.Χ., με τον αριθμό των ευρημάτων να αγγίζει πλέον τα 700! Η ποικιλία τους φανερώνει τις λατρευτικές πρακτικές στο ιερό της Αμαρυσίας Αρτέμιδος, αλλά παρέχει πληροφορίες και για τις ομάδες των ανθρώπων που συμμετείχαν στα θρησκευτικά δρώμενα. Για παράδειγμα τα κοσμήματα θα προσφέρονταν στη θεά από νέους κατά τις τελετές ενηλικίωσης, ενώ τα όπλα ως τρόπαια.

Το πιο ιδιαίτερο εύρημα από τον αποθέτη ήταν το λίθινο αγαλματίδιο μιας γυναικείας μορφής, η οποία κρατά ένα νεαρό ελάφι στο στήθος της. Πρόκειται είτε για την ίδια τη θεά, είτε για μία άλλη γυναίκα που προσφέρει στη θεά το ιερό της ζώο.